Неўзабаве аршанцы пачнуць святкаваць Каляды і Новы год. Як вядома даўно, найлепшая ялінка ў Воршы звычайна не ў цэнтры, а на вакзале. Значыць, перад Домам культуры чыгуначнікаў. Побач з ялінкай, дзе зазвычай гучаць выбухі петард і феерверкаў, усцешаная падарункамі і атмасферай свята дзятва амаль не заўважае помніка нейкаму чалавеку, які стаіць перад святочным дрэвам. Пакаленні змяніліся, і цяпер нават многія дарослыя не ведаюць, каму ён пастаўлены, кіруюцца савецкай завядзёнкай «Раз паставілі, значыць, чалавек быў харошы». Дык каму гэты помнік? Якім быў гэты чалавек? Што ён зрабіў для Воршы і ў цэлым Беларусі? І чаму мы ўспамінаем яго сёння?
А справа ўся ў тым, што наш тэкст выходзіць ранкам у першы дзень снежня, — роўна 90 гадоў таму ў Ленінградзе быў забіты Сяргей Міронавіч Кіраў. Член Палітбюро, знаны бальшавік, палымяны камуністычны прамоўца і галоўны чалавек у гэтым расейскім горадзе, які незадоўга да таго перастаў быць сталіцай новастворанага СССР. Менавіта яму пастаўлены помнік каля Дому культуры чыгуначнікаў у Воршы.
Хто такі Кіраў?
Сапраўднае прозвішча Кірава — Кострыкаў. Нашы дасведчаныя чытачы, якія ладную частку жыцця пражылі ў Савецкім Саюзе, напэўна, памятаюць тагачасную кнігу пра Кірава «Мальчик из Уржума». У гэтым горадзе нарадзіўся будучы палітык. На момант нараджэння Сяргея Кострыкава Уржум налічваў 4,5 тысячы чалавек. Цяпер ён удвая большы, але ўсё адно глыбока правінцыйны.
Кострыкаў рана страціў бацьку з маці, дзяцінства ягонае не было лёгкім. Пасля вучобы ва Уржумскай рэальнай вучэльні ён паехаў у Казань у механіка-тэхнічную вучэльню, а адтуль — у Томск.
Гэты заходнесібірскі горад калісьці нядобра ўспамінаў у сваіх творах Антон Чэхаў, называючы яго захудалым, занядбаным і брудным. Не ведаем, якім Томск здаваўся Кострыкаву, магчыма, проста не так уважліва чыталі ягоныя дзённікі, але быць простым рысавальнікам у гарадской управе маладзёну не хацелася. Яго захапіла падпольная барацьба з царызмам.
Калі самы пачатак ХХ стагоддзя ўвайшоў у гісторыю Беларусі, скажам, Курлоўскім расстрэлам, то ў далёкім ад нашых земляў Томску неўзабаве, у 1906-м, у доме Кірава знайшлі падпольную друкарню, у якой бачылі свет пракламацыі левых. Гэта быў не першы ператрус у Кострыкава, але на ранейшых месцах яго жыхарства нічога знайсці паліцыі не ўдавалася. Маладога рэвалюцыянера адправілі ў астрог. Там ён два гады актыўна чытаў літаратуру і нават не думаў развітвацца з надзеямі на рэвалюцыю.
Ваганне ў пазіцыі
У 1909 Кострыкаў пераехаў ва Уладзікаўказ, дзе ўладкаваўся ў кадэцкую газету «Терек». Працу на кадэтаў — канстытуцыйных дэмакратаў, а значыць, цэнтрыстаў і праціўнікаў радыкальнага бальшавіцкага курсу на ўзяцце ўлады, — Кострыкаву, які тады ўжо змяніў прозвішча на Кіраў, прыпомняць у патрэбны момант «сябры» па партыі. Ім проста спатрэбіцца прыдушыць далейшую кар’еру Кірава. Але тады на абарону паплечніка ўстане сам Іосіф Сталін.
Звычайна рэвалюцыянер падпісваў свае публікацыі псеўданімам «Сергей Миронов», нібы робячы з імя па бацьку прозвішча. Але аднойчы ён вырашыў падпісацца «С. Киров», і псеўданім аказаўся жывучым. Жыццё на Каўказе прычынілася да таго, што малады супрацоўнік газеты захапіўся ўсходнімі легендамі, і там даведаўся, што на стараперсідскай мове Кір азначае «ўладара». Амбіцыі падняліся, і Кіравым ён захацеў стаць у афіцыйных дакументах. Яго затрымлівалі ва Уладзікаўказе ў старой справе з томскай друкарняй, але суд рассыпаўся, бо галоўны сведка яго не пазнаў.
На Каўказе Кіраў захапіўся альпінізмам. Хадзіў на Казбек і Эльбрус. Сапраўды палюбіў гэты край і стаў там сваім.
Праца ў газеце кадэтаў не была збегам абставінаў, не была і наступствамі якой-кольвек адсутнасці працы на Каўказе. Справа ўся ў тым, што Кіраў некалькі разоў змяняў сваю палітычную пазіцыю. Нягледзячы на тое, што пазней, пасля забойства, пра яго казалі як пра «трыбуна рэвалюцыі», чалавека, які здавён рыхтаваў змаганне з царызмам, варта ўсё ж прызнаць — Кострыкаў-Кіраў змаганне з самадзяржаўем бачыў у розныя гады з розных пазіцый. Ён займаў платформу кадэтаў, потым думаў далучацца да меншавікоў. А бальшавіком фактычна стаўся толькі ў 1918 годзе, ужо пасля таго, як у Пецярбурзе адгрымела Кастрычніцкая рэвалюцыя. Прычым прыехаў ён у тады ўжо Петраград па гасцявым білеце, а не як паўнапраўны сябра партыі.
У бальшавіках
А далей закіпела бальшавіцкая праца. Камуністычныя прапагандысты зрабілі ўсё, каб апісаць Кірава ледзь не паводле канонаў жыццяў праваслаўных святых. Ён, вядома ж, любіў дзяцей. Яму, натуральна ж, шчыміла ў сэрцы за беды «трудового народа». Усе сілы ён клаў на тое, каб змагацца з «сабатажам» на прадпрыемствах. Колькі было ў тых словах праўды? Нямала. І ўсё ж не так шмат.
Наступны этап дзейнасці Кірава прыпаў на Астрахань, дзе працягвалася зацятае змаганне супраць «ворагаў рэвалюцыі». Гэтымі ворагамі бальшавікі абвяшчалі ўсіх, хто выступаў супраць генеральнай лініі партыі, нават калі гэтая лінія яшчэ ўчора была ў процілеглым месцы. Так, у Астрахані расстралялі мяцеж рабочых. Пазней у тым самым 1919 паследаваў расстрэл крыжовай хады на Астраханскі крэмль, які займалі бальшавікі. Адбыліся арышты і смяротнае пакаранне мясцовага духавенства. Як старшыня часовага рэвалюцыйнага камітэту (рэўкама), Кіраў меў самае непасрэднае дачыненне да ўсёй гэтай крыві.
З 1920 Кіраў ужо ў Баку, годам пазней у Рызе ён у складзе савецкай дэлегацыі бярэ ўдзел у падпісанні міру з Польшчай. Вось і дачыненне Кірава да гісторыі Беларусі — ён быў сярод тых, хто росчыркам пяра падзяліў Беларусь напалам, заключыўшы Рыжскую дамову. Можна лічыць такога палітыка выбітным для беларускай гісторыі? Пытанне рытарычнае.
У тым самым годзе Кірава ставяць першым сакратаром Кампартыі Азербайджану, а ў 1923 выбіраюць у склад ЦК РКП (б) — Цэнтральны камітэт Расейскай партыі бальшавікоў.
Дзейнасць у Ленінградзе
У 1926 Кірава накіроўваюць у Ленінград, ён становіцца кандыдатам у члены Палітбюро. Леніна на свеце ўжо няма два гады, а Сталін пачынае ўсё больш забіраць матузкі ўлады ў свае рукі. Ворагамі становяцца блізкія хаўруснікі Ільіча — Грыгорый Зіноўеў і Леў Каменеў, тыя самыя, хто вывучаў ідэалогію і погляды «ленінскай партыі» не па падручніках у партыйных школах, а ствараў гэтую партыю сам. Іх Сталін лічыць найбольш небяспечнымі людзьмі, пагатоў Зіноўеў па крыважэрнасці мала адрозніваецца што ад Леніна, што ад Сталіна, актыўна заклікае да масавага знішчэння тых самых «ворагаў рэвалюцыі». Толькі вось погляд на рэвалюцыю ў Зіноўева, які начаваў у адным будане з Леніным, і інтэлектуала-літаратуразнаўца Каменева са Сталіным зусім іншы. Яны, як і Леў Троцкі, горача падтрымліваюць ідэю «ўсясветнай рэвалюцыі». Сталін жа засяроджвае ўвагу на ідэі «рэвалюцыі ў асобна ўзятай краіне», імкнучыся стварыць таталітарны рэжым у Савецкім Саюзе і адмовіцца ад экспансіі бальшавіцкіх ідэй за мяжу, бо гэта патрабуе шматмільённых выдаткаў. А краіна галадае, і вынік такой барацьбы непрадказальны.
Апазіцыя адразу атрымлівае ярлыкі «трацкістаў» і «зіноўеўцаў». Але на першую пару процістаянне лагераў са «сталінцамі» выяўляецца толькі ў спрэчках на Палітбюро. Потым даходзіць да дэмаршаў. Сталін, разумеючы, што перамогі ў «пралетарскіх дыскусіях» яму для поўнай улады не хопіць, сцягвае ў Маскву і Ленінград людзей, якія вядомыя жорсткасцю і гатовасцю выконваць загады. Кіраў распачынае такое змаганне ў Ленінградзе. Ягоная падрыхтоўка пад Палітбюро вельмі выгадная найперш Сталіну.
Менавіта тады, у канцы 1929 году, група ленінградскіх бальшавікоў прадпрымае спробу «знішчыць» Кірава — у Маскве на закрытае паседжанне Палітбюро выносяць ліст, дасланы з Ленінграду пра ягоныя перагібы і старыя сувязі, у прыватнасці, публікацыі ў кадэцкай прэсе і намёкі, што той стаў бальшавіком «пазнавата». Аднак Сталін мае ў прыярытэтах якраз гэтую асобу і не збіраецца з ёй развітвацца. А на той момант улады ў ягоных руках становіцца яшчэ болей.
Тым часам Кіраў жыве ў раскошным доме праекту братоў Бэнуа. Кіраўнік Ленінграду займае ўтульныя апартаменты на праспекце Красных Зораў, які пасля забойства палітыка пераназавуць у Кіраўскі. Сёння гэта Каменнавостраўскі праспект. У доме жыве практычна ўсё ленінградскае начальства. Але цікава тое, што да таго тыя апартаменты займаў папярэдні кіраўнік Ленінграду — Зіноўеў, адрынуты Сталіным, падвергнуты цкаванню і… Пра гэта крыху пазней.
Леніград канца 20-х — пачатку 30-х — гэта працяглая і балючая кампанія высялення і ўшчыльнення. Інтэлігенцыя, духавенства цярпяць здзекі і страты. Мноства людзей, калі не адпраўленыя ў турму, то пастаўленыя на мяжу выжывання. Шмат каму няма дзе начаваць, яны спяць па пад’ездах, якія ў Пецярбурзе называюць «парадными». Каля дому Кірава штодня просьбіты, якія хочуць хоць нейкай жыллёвай плошчы. Сам жа камуністычны лідэр жыве ў камфорце. Камусьці дапамагае, а хтосьці мае «не такое» паходжанне. Прадстаўнікі інтэлігенцыі, якія вызначалі аблічча горада ў ранейшыя дзесяцігоддзі, абвешчаныя «контрай», то бок контрарэвалюцыянерамі. Ім часта не даюць харчовыя пайкі, забіраюць прадуктовыя карткі, іх дзяцей не прымаюць у школу. Сталінскі вяльможа адыгрывае ў жыцці многіх людзей добрую ролю, збаўцы і памочніка, але ў жыцці іншых тысячаў грае сама чорную ролю, верна накіроўваючы на галодную смерць.
У 1933-м Кіраў — удзельнік так званай «тройкі», якая выносіць смяротныя прысуды людзям адным за другім. Дзеячаў любых паўстанняў супраць бальшавіцкай улады і нават часта рабочых, якія проста хацелі тлумачэнняў палітыкі партыі, расстрэльваюць за «контррэвалюцыйную дзейнасць». Пры гэтым прамысловасць Ленінграду пры Кіраве сапраўды ўзмацняецца, заводы выходзяць на новы ўзровень. Вытворчасць тэхнікі б’е рэкорды. Але людзі адчуваюць сябе пры гэтым ва ўсё большым страху за «няправільна» сказанае слова, за любое пярэчанне бальшавікам.
Забойства Кірава і версіі
І тут адбываецца забойства, з якога пачаўся гэты тэкст. Яно дагэтуль не расследавана да канца, кожная версія пакідае шмат пытанняў, домыслаў і здагадак. 1 снежня 1934 году Кіраў прыязджае ў Смольны. Частка гісторыкаў, якія займаюцца савецкай эпохай, сцвярджае, што прыезд Кірава ў той дзень быў неспадзяваным, яго ніхто ў Смольным не чакаў. Іншыя гісторыкі кажуць, што наадварот, праз тэлефонную сувязь усе работнікі ленінградскай адміністрацыі былі апавешчаныя пра паседжанне, якое мелі правесці 1 снежня.
Каля 16-й гадзіны Кіраў прыбывае ў Смольны, ідзе па калідоры, ад яго адстае адзін з прыстаўленых НКВД ахоўнікаў, і праз некалькі імгненняў гучыць стрэл. Кіраў забіты. Побач з ім Леанід Нікалаеў — чалавек няўстойлівай псіхікі, які месяцамі да гэтага закідваў Кірава лістамі, спрабуючы, як партыйны, атрымаць ласую пасаду з добрым акладам замест тых пазіцый, на якія яго запрашалі. Нікалаева робяць вінаватым і расстрэльваюць. Матывам для забойства называюць зайздрасць — нібыта Кіраў меў інтымныя стасункі з жонкай Нікалаева, Мільдай Драўле. У гэтай версіі нібыта ўсё супадае — прыметны і статны Кіраў сапраўды ў Ленінградзе меў рэпутацыю хадака па жанчынах, бабніка. Ён любіў Марыінскі тэатр, дзе, гавораць, меў некалькі інтрыжак з танцоркамі кардэбалету. Іронія ў тым, што гэты тэатр пасля ягонай гібелі бальшавікі пераназвалі ў Кіраўскі. Другім такім аматарам тэатру ў СССР лічыўся Міхаіл Калінін, пра якога на Orsha.eu ужо выходзіў тэкст з іншай нагоды.
Версія з работніцай Смольнага Драўле добра ўкладаецца ва ўяўленні людзей пра Кірава, аднак ёсць істотная нестыкоўка — ані сама Мільда, ані ейны муж Нікалаеў, які нібыта праз здраду прычакаў і забіў кіраўніка Ленінграду, нічога падобнага пра гэта на допытах не казалі. Лёс Драўле быў незайздросным. Пасля забойства Кірава яе змясцілі пад арышт, а ўжо ў наступным годзе, у сакавіку, расстралялі. Сястру Вольгу і ейнага мужа Рамана Кулішэра таксама арыштавалі і ў хуткім часе расстралялі.
Манцёр па прозвішчы Платач, які быў у тым самым калідоры пры забойстве, нібыта запусціў у Нікалаева малатком, і той стрэліў у сценку, а не ў скронь сабе. Бо нібыта пасля забойства Кірава хацеў скончыць жыццё самагубствам. Ёсць версія, якая ніколі не была афіцыйнай, што сапраўдны забойца Кірава — ахоўнік Барысаў. Высоўваюць нават гіпотэзу пра супрацоўніцтва Барысава з нямецкай выведкай, якая і штурхнула ахоўніка на забойства падапечнага. У тыя гады якраз па Еўропе пракацілася хваля палітычных забойстваў. Барысава нібыта заўважылі ў калідоры пасля стрэлу, і сысці са Смольнага яму не ўдалося. Але на наступны дзень, калі НКВДыста ягоныя былыя калегі везлі на допыт да самога Сталіна, які ўжо прыехаў у Ленінград, Барысаў раптам загінуў у няшчасным выпадку. Машына ўрэзалася ў сцяну і мужчына ўдарыўся аб трубу ці аб сцяну. Але кіроўца таго грузавіка перажыў перыяд сталіншчыны і годзе ў 1956-м расказаў, што НКВДысты загадалі яму маўчаць. Ён сцвярджаў, што ў яго выхапілі стырно і рэзка накіравалі машыну ў сцяну дому. А сляды на галаве Барысава, як гавораць некаторыя даследнікі, хутчэй сведчаць пра наўмысны ўдар па галаве металічнай трубой. Гэта спараджае думкі пра тое, што Барысаў сапраўды ведаў нешта такое, чаго нельга было расказаць Сталіну. Гэта ці факт ягонай супрацы з замежнымі эмісарамі выведкі, што ставіла бы пад пытанне эфектыўнасць чэкістаў, ці факт нейкіх іншых інтарэсаў у гэтай справе.
Дзіўныя дзеянні НКВД адразу пасля забойства, такія, напрыклад, як допыт Драўле ўжо праз 15 хвілін пасля стрэлу ў Кірава, а таксама паводзіны Генеральнага сакратара партыі падмацоўваюць гіпотэзу пра тое, што забойства Кірава было арганізаванае ў высокіх кабінетах улады. Сталін ужо на наступны дзень прыбыў у Ленінград цягніком з сотняй высокіх чыноўнікаў з Масквы. І па прыбыцці на вакзале сказаў: «шукайце сярод зіноўеўцаў». І сёння тыя словы шмат кім ацэньваюцца як пацверджанне «палітычнага заказу» на тое забойства. Нарадзілася нават песенька «Эх, огурчики да помидорчики, Сталин Кирова убил в коридорчике».
Прыхільнікі такой тэорыі змовы кажуць аб тым, што Сталін бачыў у Кіраве канкурэнта. Быццам на адным з паседжанняў Палітбюро ў Маскве партыйцы галасавалі за давер, і Кіраў атрымаў больш падтрымкі, чым Сталін. Аднак у рэчаіснасці Кіраў, хоць і ўваходзіў у Палітбюро, засяроджваў сваю ўвагу на Ленінградзе, сваёй вотчыне. Там ён ездзіў на прадпрыемствы, хадзіў на выступленні самадзейнасці, сустракаўся з людзьмі на вытворчасці. Ігнаруючы сваю жонку Марыю Маркус, якая мела псіхічны разлад, не прапускаў спадніц балетных танцорак. Было ўсякае, але ў Маскву Кіраў ездзіў толькі па вялікай патрэбе, на самыя галоўныя сходы, досыць рэдка. Ніякіх дакументаў пра тое, што Кіраў выказваўся супраць Сталіна ці ягонай лініі, гісторыкі не маюць. Больш за тое — Кіраў палымяна Сталіна падтрымліваў, хваліў і ўзвялічваў.
Наступствы і высновы
У 1986-м пра Кірава выйшаў дакументальны фільм. Культ Сталіна развянчалі даволі даўно, і не было дарэчным успамінаць Іосіфа Вісарыёнавіча пры пахвале камуністам. Таму аўтары фільму характарызавалі Кірава словамі «верны ленінец». Хоць паўнавартасным «ленінцам», прынамсі да 1918 году Кірава нельга было лічыць, а пасля смерці Леніна Сяргей Кіраў прымкнуў да Сталіна, які акурат «верных ленінцаў» нішчыў.
Можна па-рознаму ставіцца да сведчанняў як пра тое, што Сталін вельмі цяжка перажываў забойства Кірава, так і пра тое, што ён сам яго арганізаваў. Але бясспрэчны факт у тым, што Сталін напоўніцу скарыстаў забойства ў Ленінградзе ў мэтах канчатковага ўцелаўлення на адзінаасобную ўладу. У наступныя гады ў СССР разгарнуўся масавы тэрор. Прыхільнікі Зіноўева і Троцкага, сапраўдныя і не, пайшлі пад расстрэлы першымі. Расстралялі і самога Зіноўева. Троцкага заб'юць пазней за мяжой. Крывавая хваля сталіншчыны паламала лёсы мільёнам асобаў. Пры гэтым словы, нібы Кіраў не быў крыважэрным і дакладна не дапусціў бы такога, з’яўляюцца відавочнай маной. Кіраў сам актыўна ўдзельнічаў у рэпрэсіях, спрыяў ім і падтрымліваў іх. Няма ніякіх дакументальных пацверджанняў, што ён неяк супраціўляўся такім працэсам. Сама савецкая прамысловасць сваім уздымам і поспехамі ў значнай ступені абавязаная працы зняволеных, па сутнасці, рабскай працы. І Кіраў быў сярод тых, хто гэтую сістэму пачынаў. Разганялі ўжо іншыя, пасля ягонай смерці.
Сталін, як бы ні ўспрыняў забойства Кірава 1 снежня 1934 году, неадкладна пачаў выкарыстоўваць яго як нагоду для канчатковага задушэння апазіцыі. Надта ж хутка змены кранулі Крымінальна-працэсуальны кодэкс СССР! Нават сёння, у час усюдыіснага Сеціва, вай-фаю, жывых эфіраў у твічы і інстаграме, многія рашэнні прымаюцца не настолькі хутка. Уявіце: 1 снежня а 16-й забіты Кіраў. Адразу пасля гэтага, у той самы дзень ЦВК СССР пастанаўляе ўнесці змены ў кодэкс. Змены тычацца расследаванняў у справах па артыкулах пра тэракты і тэрарыстычныя арганізацыі, што дзейнічаюць супраць работнікаў савецкай улады.
Першая змена — следства завяршаць не пазней як у 10-дзённы тэрмін. Другая — абвінаваўчыя пастановы ўручаць абвінавачаным за 1 содні да разгляду справы судом. Трэцяя — справы слухаць без удзелу адвакатаў. Чацвертая — апеляцый на прысуд і хадайніцтваў пра памілаванне не прымаць. Пятая — смяротны прысуд выконваць у той самы дзень, неадкладна.
Чые подпісы стаялі пад дакументам? Калінін, Енукідзэ. Самога ж Авеля Енукідзэ неўзабаве пасля гэтага расстралялі. Паводле ўказу, які ён сам жа зацвердзіў.
Гэтак жа і пра Кірава — зусім не канечне, што кіраўнік Ленінграду стаў бы прэтэндаваць на кіраванне ўсёй дзяржавай. Нават у тым 1934-м, на піку сваёй папулярнасці, Кіраў быў у Маскве чалавекам не самым значным. Куды больш значным будзе Лаўрэнцій Берыя, якога сам жа Кіраў калісьці парэкамендаваў для высокай партыйнай працы. Нічога наўпрост не ўказвае на тое, што Сталін меў намер бліжэйшым часам перасунуць Кірава ў Маскву і зрабіць яго кімсьці накшталт свайго пераемніка. Затое цалкам магчыма, што Кіраў, як Енукідзэ, Ягода, Яжоў і іншыя творцы бальшавіцкага тэрору, сам трапіў бы пад рэпрэсіі. Для гэтага зусім не трэба было быць супраць Сталіна. Варта было проста стацца ахвярай даносу. Аднойчы Сталін адбіў Кірава на партыйным сходзе, заявіўшы, што людзям уласціва памыляцца, а таму праца таго ў кадэцкай газеце не азначае здрады ідэалам бальшавікоў. Але ў другой падобнай сітуацыі Сталін мог бы выступіць па-іншаму. Калі б увогуле не стаў рэжысёрам штучнага канфлікту.
Мабыць, песня «Эх, огурчики да помидорчики, Сталин Кирова убил в коридорчике» непраўдзівая, але затое паказвае, што класа бальшавіцкіх вяльможаў была прасякнутая ўнутранымі інтрыгамі. Гэта якраз тое, чаго не прыняў і ад чаго, праўдападобна, памёр, іншы вядомы бальшавік Сярго Арджанікідзэ. Яму было вельмі балюча ад таго, што пры Сталіне былыя рэвалюцыянеры-бальшавікі сталі рваць адзін аднаго на кавалкі і цалкам забылі пра братэрства.
Кіраў не меў амаль ніякага дачынення да Беларусі. Але ў Воршы былі ажно дзве вуліцы Кірава. Адна з іх — Сенненская — носіць ягонае імя і дагэтуль, чакаючы пакуль толькі ўяўнай дэкамунізацыі. Другую пераназвалі ў Молакава. На ёй якраз і стаіць помнік самому Кіраву. 90 гадоў таму яго не стала, Савецкага Саюзу даўно няма, але рэчаіснасць Беларусі ў 2024 годзе такая, што помнік Кіраву каля ДКЧ у Воршы выглядае нават арганічна. Калі вы, вядома, чытаеце цяперашнія дзяржаўныя газеты.
Кірыла Заблоцкі
