Працягваем публікаваць Храналогію гісторыі Оршы ад гісторыка Віктара Лютынскага: уступ 1552 г. - 1562 г., 1563 г. - 1566 г. Частка 2. 1566- 1587 гг. Частка 3. 1579 г. - 1585 г. Частка 4. 1586 г. - 1595 г., 2 жніўня. Частка 5., 1596 г., люты - Канец XVI ст. Частка 6

1860 г., 4 лістапада Адбылося адно з ранніх у ХІХ стагоддзі замярзанняў ракі Днепр у Оршы.

1860-1916 гг. Выдаваліся „Памятные книжки Могилевской губернии", якія ўтрымліваюць звесткі аб Оршы і Аршанскім павеце.

Тытул “Памятной книжки Могилевской губернии” на 1865 г.

1862-1903 гг. Дзейнічаў Віцебскі цэнтральны архіў старажытных грамат, у якім захоўвалася шмат дакументаў па гісторыі Оршы.

1863 г. Аршанскім гараднічым быў Аляксандр Вікенцьевіч Кухарэнка, павятовым прадвадзіцелем дваранаства Ігнацій Анісімавіч Васілеўскі, гарадскім галавой Оршы мешчанін Анісім Міхайлавіч Сугак.

1863 г., 22 студзенят У Польшчы, Літве і Беларусі пачалося нацыянальна-вызваленчае паўстанне супраць расійскага царызму. На тэрыторыі Беларусі ім кіраваў Вікенцій Канстанцін (Кастусь) Каліноўскі (1838-1864), нацыянальны герой Беларусі.

Кастусь Каліноўскі.

Касцюмы ўдзельнікаў паўстання.

1863 г., 15 сакавіка У Оршы арыштаваны Васіль Катырла (1839-?), удзельнік рэвалюцыйнага руху 1860-х гадоў. У сакавіку 1863 г. распаўсюджваў сярод салдат і жыхароў Оршы пракламацыю “Льецца польская кроў, льецца руская кроў...”, вёў агітацыю за паўстанне. Ваенным судом 12 лістапада 1864 года асуджаны на 10 гадоў катаргі ў Сібір.

1863 г., 26 красавіка Адбыўся бой паўстанцкага атрада з салдатамі з Оршы ў фальварку Пагосцішча Сенненскага павета. Забіты 6 паўстанцаў. Арыштаваны і трымаліся ў Аршанскім турэмным замку 21 паўстанец, у тым ліку 3 параненых.

Паўстанцы 1863 г. Тагачасная французская гравюра.

1863 г. Нарадзіўся Іван Андрэевіч Стратановіч (Магілёўская губерня), грамадскі дзеяч. Напрыканцы ХІХ-пачатку ХХ ст. неаднаразова выбіраўся гарадскім галавой Оршы. Ініцыятар адкрыцця ў горадзе рэальнага вучылішча, жаночай гімназіі, бібліятэкі імя А. Пушкіна. У 1907 г., пасля падаўлення першай рускай рэвалюцыі быў сасланы на пасяленне за Урал. З 1913 па 1918 г. зноў у Оршы. Выкладаў гісторыю і беларусазнаўства ў Аршанскім рабфаку. Памёр ў 1928 г. у Ленінградзе.

І.А. Стратановіч

Надмагільны помнік жонкі І.А. Стратановіча Марыі на гарадскіх могілках па вул. Пралетарскай. Фота 2012 г.

1863-1866 гг. Створана і дзейнічала „Следственная комиссия, учрежденная в г. Орше о бывшем восстании в Могилевской губернии". У маі - кастрычніку 1863 года разглядзела 121 справу. Пад вартай у Оршы знаходзіліся 92 чалавек, пад арыштам пры паліцыі - 11 чалавек, пад наглядам паліцыі - 59 чалавек.

Тыпажы паўстанцаў. Тагачасная французская гравюра.

Высылка паўстанцаў углыб Расіі. Тагачасная французская гравюра.

1863 г., 28 жніўня (9 верасня) У Оршы па прыгавору ваеннага суда „за сформирование в Оршанском уезде Могилевской губернии мятежнической шайки и начальствование над оною" расстраляны кіраўнік паўстанцкіх атрадаў Аршанскага павета паручнік Ігнат Мартынавіч Будзіловіч (1841 - 1863).

Расстрэл паўстанца. Кадр з кінафільма “Кастусь Каліноўскі”. 1927 г.

1863 г. У Оршы зачынены касцёл Святога Антонія кляштара францысканцаў. У жылым памяшканні былога кляштара спачатку была размешчана інвалідная каманда, а пасля арыштны дом.

Касцёл Св. Антонія. Фота 1930-х гг.

Касцёл Св. Антонія. Фота 1930-х гг.

1863 г. У выданні „Городские поселения Российской империи" (т. 3, С-Пецярбург) змешчаны артыкул „Орша”.

Тытул кнігі «Городские поселения Российской империи».1863 г.

1863 г., восень У Оршы кватэравала 3-я рэзервовая артылерыйская брыгада, асобныя афіцэры якой прынялі ўдзел у паўстанні супраць расійскага царызму. Пасля разгрому паўстанцаў у Оршы адбыўся судовы працэс над імі. Да следства былі прыцягнуты каля 200 чалавек. У судовым працэсе ўдзельнічаў генерал А.С. Кастанда. Па загаду генерал-губернатара графа М. Мураўёва (потым атрымаў мянушку “вешальнік”) былі пакараны смерцю некалькі найбольш актыўных удзельнікаў паўстання. Пра гэта апавядаецца ў публікацыі нейкага Яўгена Князева ў часопісе “Исторический вестник” (1904 г., Т.98, снежань).

А.С. Кастанда.

1863 г. Настаяцелем Аршанскага Пакроўскага манастыра быў архімандрыт Яўфімій (Крымскі), настаяцельніцай Куцеінскага Свята-Успенскага манастыра ігумення Капіталіна, аршанскім дэканам ксёндз Вікенцій Кучынскі.

1863 г. За актыўны ўдзел каталікоў у паўстанні пад кіраўніцтвам Кастуся Каліноўскага знесены дзве вежы касцёла Святога Язэпа.

Касцёл Св. Язэпа. З фотапаштоўкі пачатку ХХ ст.

Касцёл Св. Язэпа. Від з усходняга боку.