… Туман плыве з нізіны сівы,
Над нівай голай і пустой.
«Глядзіце, заяц варыць піва», —
Жартуюць людзі між сабой…
Гэтыя маляўнічыя радкі беларускага пісьменніка Уладзіміра Караткевіча, напісаныя ў 1956 годзе, адразу захопліваюць уяўленне сваім вобразам «зайца-півавара». Не выпадкова пазней паэтэса Данута Бічэль-Загнетава ўзгадала ў сваім творы «Цвінтарэй» дзве адметныя зёлкі — «заячы хмель» і сам цвінтарэй (Centaurium erythraea). Але ў чым паміж імі сувязь і што хаваецца за паспалітай назвай «заячы хмель»?
«Заячы хмель» — гэта традыцыйнае народнае найменне, распаўсюджанае на тэрыторыі Беларусі, Украіны, Літвы ды Польшчы. Яно адносілася пераважна да горкіх дзікарослых зёлак, якія выкарыстоўваліся ў народнай медыцыне ды ў вытворчасці алкагольных напояў, а таксама служылі заменнікамі сапраўднага хмелю (Humulus lupulus) у піве, піша «Прыдыбайлавы бровар».
Увогуле прыстаўка «заячы» мела як літаральнае, так і метафарычнае значэнне. Літаральнае — з-за назіранняў людзей, што гэтыя дзікарослыя зёлкі часцей сустракаюцца ў месцах пражывання зайцаў: на ўзлесках, лясных палянах, старых могілках ці закінутых пустках ды гэтак далей. Метафарычнае ж значэнне падкрэслівала «дзікасць», а значыць — меншую каштоўнасць ды простасць гэтых зёлак у параўнанні з акультываванымі раслінамі. Напрыклад падобную логіку можна заўважыць ў народнай назве — «заячы шчавель» ці «шчавер» для дзікай кісліцы (Oxalis acetosella), якая на смак падобная на акультываванае шчаўе (Rumex acetosa). Дарэчы яшчэ кісліцу называюць «заечая капуста», што і ўзгадвае Уладзімір Караткевіч ў сваім вершы «Заяц варыць піва».
Слова ж «хмель» у народнай тэрміналогіі звязанае не толькі з раслінай, але і з самой здольнасцю выклікаць лёгкае ап’яненне, санлівасць і нават аказваць таксічны эфект на арганізм чалавека ці жывёл. Гэта ўласцівасць адпавядае выкарыстанню горкіх зёлак, напрыклад, такіх як узгаданныя ў вершы Дануты Бічэль-Загнетавай вязель (Securigera varia) ды цвінтарэй (Centaurium erythraea), апошняя дзякуючы сваёй большай за вязель інтэнсіўнай горкаці часцей выкарыстоўвалася як замена сапраўднага хмелю ў традыцыйным браварстве.
Такім чынам і атрымліваецца, што народная назва «заячы хмель» увасабляе народную фантазію, дзе дзікарослыя горкія зёлкі, якія растуць у месцах, звязаных з зайцамі, сталі сімвалам простага аналага хмелю ды міфічнага «заячага піва». Гэты ўмоўны напой, паводле вобразнага ўяўлення людзей, «варылі» і спажывалі самі зайцы, надаючы гэтаму яркаму вобразу ў народнай культуры асаблівы паэтычны і сімвалічны сэнс перададзены ў тым ліку і Уладзімірам Караткевічам.
Пра ўсё гэта гаворыць этнаграфічная спадчына, а таксама гістарычныя дакументы. Чытаць матэрыял далей можна на сайце бровара.
