Раман Уладзіміра Караткевіча «Каласы пад сярпом тваім» — адзін з самых знакамітых твораў беларускай літаратуры. Ён стаў не толькі літаратурнай падзеяй, але і сапраўднай культурнай з’явай, якая фаравала нацыянальную самасвядомасць. Першая частка рамана ўпершыню з’явілася ў часопісе «Полымя» ў 1965 годзе, а ў 1968-м выйшла асобнай кнігай. Але ці быў працяг? Гэтае пытанне дагэтуль хвалюе даследчыкаў і чытачоў.
Сам Караткевіч у розных інтэрв’ю і лістах згадваў, што праца над працягам рамана вялася. Напрыклад, у 1967 годзе ў гутарцы з журналістамі «Літаратуры і мастацтва» ён адзначаў, што працяг у асноўным гатовы, але патрабуе дапрацоўкі. Пісьменнік казаў, што сабраў шмат новага гістарычнага матэрыялу, які неабходна ўключыць у тэкст, каб зрабіць яго больш дакладным і праўдзівым.
Захаваліся таксама сведчанні сяброў Караткевіча, якія сцвярджалі, што другі том рамана існаваў у выглядзе чарнавікоў. Аднак у 1982 годзе кватэру пісьменніка абрабавалі, і, паводле некаторых версій, менавіта тады маглі знікнуць важныя рукапісы. Гэтую версію выказваў даследчык Адам Мальдзіс, які шмат гадоў вывучаў творчасць Караткевіча.
У аўтабіяграфіі 1964 года сам пісьменнік пісаў, што «першы том здадзены, а другі яшчэ дапрацоўваецца». Гэта сведчыць пра тое, што на той момант рукапіс яшчэ не быў завершаны. Праз некалькі гадоў Караткевіч усё яшчэ згадваў пра працу над працягам, але канкрэтных звестак пра яго далейшы лёс няма.
Анатоль Верабей у сваёй кнізе «Абуджаная памяць» (1997) сцвярджаў, што ў архівах не захавалася рукапісаў завершанага другога тому. Ён прааналізаваў наяўныя дакументы і прыйшоў да высновы, што, магчыма, Караткевіч так і не паспеў дапісаць працяг, нягледзячы на ўсе свае намеры.
Цікава, што некаторыя фрагменты працягу ўсё ж такі знойдзены. Даследчык Дзяніс Марціновіч у пачатку 2000-х вывучаў архіў пісьменніка і выявіў некалькі ўрыўкаў, якія маглі быць часткай другой часткі рамана. У гэтых фрагментах апісваецца вяртанне галоўнага героя Васіля Дзятліка ў родныя мясціны пасля Паўстання 1863 года.
Адзін з найбольш цікавых эпізодаў — сцэна, дзе Васіль Дзятлік вяртаецца ў зруйнаваную вёску і знаходзіць толькі спаленыя хаты і магілы паўстанцаў. Гэта надзвычай эмацыянальны момант, які паказвае трагедыю змагання і цану, якую давялося заплаціць за спробы зменіць гісторыю.
Яшчэ адзін фрагмент распавядае пра тое, як Васіль хаваецца ў лясах і сустракаецца з апошнімі ўдзельнікамі паўстання. Гэтыя сцэны паказваюць яго перажыванні і маральны выбар: ці працягваць барацьбу, ці паспрабаваць пачаць новае жыццё?
Даследчыкі адзначаюць, што многія матывы, якія можна было б чакаць у другой частцы рамана, Караткевіч пазней выкарыстаў у іншых сваіх творах. Напрыклад, тэма выгнання і вяртання да родных каранёў ярка прысутнічае ў яго апошнім рамане «Чорны замак Альшанскі».
Нягледзячы на тое, што поўны тэкст працягам так і не быў знойдзены, значнасць «Каласоў пад сярпом тваім» ад гэтага не становіцца меншай. Раман дагэтуль выклікае вялікую цікавасць, а пошукі яго працягамі працягваюцца.
Магчыма, калі-небудзь будуць знойдзены новыя архіўныя дакументы, якія адкажуць на пытанне, ці быў працяг напісаны цалкам. Але нават у тым выглядзе, у якім раман дайшоў да нас, ён застаецца ўнікальнай з’явай беларускай літаратуры.
Такім чынам, пытанне аб існаванні другога тому «Каласоў» застаецца адкрытым. Аднак сам факт таго, што ўрыўкі існуюць, сведчыць пра тое, што Караткевіч сапраўды планаваў працягваць гэтую гісторыю, але з розных прычын не паспеў давесці яе да лагічнага завяршэння.
